گروه نرم افزاری آسمان

بخش چهاردهم : مزار امام حسین علیه السلام


اشاره

تاریخچه بنای حرم امام حسین علیه السلام

فصل یکم: ارزش بارگاه امام حسین علیه السلام

فصل دوم: شفاخواهی با تربت مزار امام حسین علیه السلام

فصل سوم: دیگر برکات تربت امام حسین علیه السلام

توضیحی در باره برکات تربت امام حسین علیه السلام و شفا خواستن با آن



تاریخچه بنای حرم امام حسین علیه السلام

اشاره

(1)

مزار امام علیه السلام در قرن اوّل هجری

پس از شهادت امام حسین علیه السلام و آن گاه که دشمنان، میدان جنگ را با بدن های برهنه شهیدان ، ترک کردند، طایفه بنی اسد که از دوستداران اهل بیت علیهم السلام بودند و مسکن آنان ، غاضریّه بود ، در میدان ، حاضر شدند و شهدای کربلا را دفن کردند. (2) اهمّیتی که آنان برای امام حسین،فرزندش علی اکبر و برادرش عبّاس علیهم السلام ، قائل بودند سبب شد برای هر یک از آن بزرگواران مزاری ایجاد گردد . مزاری هم برای سایر شهیدان برپا شد که بعدها به حرم امام حسین علیه السلام ملحق گردید. جابر بن عبد اللّه بن حِزام انصاری ، روز اربعین شهادت امام حسین علیه السلام ، وارد کربلا شد و بر سرِ مزار امام علیه السلام رفت. (3) این ، نشان از آن دارد که قبر ، کاملاً مشخّص و معیّن بوده است. چهار سال بعد از حادثه کربلا ، در سال 65 هجری ، توّابین ، به فرماندهی سلیمان


1- .سامان دهی نهایی این مقاله توسط فاضل ارجمند ، جناب آقای رسول جعفریان ، انجام گرفته است.
2- .ر. ک: ج 7 ص 425 (بخش نهم / فصل سوم / به خاک سپارندگان امام علیه السلام و یارانش).
3- .. ر . ک: ص 97 (بخش سیزدهم / فصل دوازدهم / زیارت جابر بن عبد اللّه انصاری) و ج 8 ص 385 (بخش نهم / فصل هشتم / نخستین زائر قبر امام حسین علیه السلام از مردم) .


بن صُرَد خُزاعی ، پیش از رفتن به سوی شام ، از کوفه عازم کربلا شدند و چنان که مردمان در اطراف حجر الأسود ، گِرد می آیند ، بر سرِ قبر امام علیه السلام جمع شده ، سوگواری کردند و انبوهیِ جمعیت در کنار قبر او ، بیش از انبوهیِ مردم در کنار حجر الأسود بود . (1) این هم نشانی از آن است که چهار سال پس از واقعه عاشورا، قبری برای امام حسین علیه السلام وجود داشته و شیعیان کوفه ، به زیارت آن می شتافته اند. به روایت خوارزمی، مختار بن ابی عبید ، اندکی پیش از قیامش در کوفه ، علی القاعده در سال 66 هجری ، زمانی که از مکّه به کوفه می آمد ، ابتدا به قادسیه و از آن جا به کربلا بر سرِ قبر امام حسین علیه السلام رفت و آن را زیارت کرد. وی ، خطاب به امام علیه السلام گفت: «لباسم را از تنم در نخواهم آورد ، مگر آن که از کسی که تو را کُشت و با تو جنگید ، انتقام بگیرم ، یا آن که کُشته گردم» و آن گاه با قبر ، وداع کرد. (2) در نقل دیگری آمده است که مصعب بن زبیر ، در وقت رفتن به جنگ با عبد الملک بن مروان ، در سال 71 یا 72 هجری ، بر سرِ مزار امام حسین علیه السلام آمد. در این نقل ، آمده است : فَلَمّا بَلَغَ الحَائرَ دَخَلَ ، فَوَقَفَ عَلی قَبرِ أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام . (3) وقتی به حرم رسید ، وارد شد و کنار قبر حسین علیه السلام ایستاد . از این عبارت ، چنین برداشت شده است که دستِ کم ، سایبانی روی مزار امام علیه السلام بوده است .


1- .ر . ک : تاریخ الطبری : ج 5 ص 590 .
2- .مقتل الحسین علیه السلام ، خوارزمی : ج 2 ص 238 .
3- .ر . ک : ج 9 ص 72 ح 2487 .


روایات فراوانی دلالت دارند که شیعیان ، از زمان امام زین العابدین علیه السلام ، به زیارت مزار امام حسین علیه السلام می رفته اند . خودِ امام زین العابدین علیه السلام نیز گاه گاهی از محلّی که در بادیه برای زندگی انتخاب کرده بود، راهی عراق می شد و به زیارت قبر پدر بزرگوارش می شتافت. (1)

مزار امام علیه السلام در قرن دوم هجری

ده ها روایت از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام وجود دارد که از شیعیان می خواهند تا به زیارت قبر امام حسین علیه السلام بروند . (2) گرچه به لحاظ سیاسی ، دشوار است که بپذیریم در دوره اُمَویان ، بر قبر امام حسین علیه السلام بنایی هر چند مختصر ، بوده است ، امّا اشاراتی در برخی از نقل ها آمده است . برای نمونه ، از حسین بن ابی حمزه ، نقل شده است : در اواخر دوره اُمَوی ، حرکت کردم و قصد زیارت قبر حسین علیه السلام را داشتم ... تا بر درِ حرم ، قرار گرفتم . (3) در برخی از این نقل ها ، از زبان امام صادق علیه السلام ، به وجود حائر (حرم) و باب (درگاه) و سقیفه (سایبان) ، اشاره شده است. حتّی در احادیثی از امام صادق علیه السلام ، از «الباب الذی یَلِی المَشرِقَ (دری که سَمت مشرق است)» (4) «الباب الذی عِندَ رِجلِ عَلیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام (دری که نزد پای علی اکبر است)» (5) و نیز «خارِج القُبَّهِ


1- .الإقبال: ج 2 ص 273.
2- .. ر . ک : ج 10 ص 441 (بخش سیزدهم / فصل یکم : فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام و زائرش) .
3- .ر . ک : ج 11 ص 131ح 3154.
4- .ر . ک : ج 11 ص355 ح 3236.
5- .ر . ک : ج 11 ص 317 ح 3232 .


(بیرون گنبد)» (1) ، سخن به میان آمده است . همه اینها ، حکایت از آن دارد که پیش از سال 148 هجری که سال رحلت امام صادق علیه السلام است ، بر مزار امام حسین علیه السلام ، بنایی هر چند مختصر ، بوده است . جسارت به قبر امام حسین علیه السلام ، می تواند از دوران سختگیری هارون الرشید (خلافت از 170 - 193 ق) نسبت به علویان ، آغاز شده باشد. اشاراتی در این باره در برخی از منابع ، آمده است. (2) گفته شده در نزدیکی قبر امام حسین علیه السلام ، درخت سِدری بوده است که آن را کَنْدند. تحلیل شیعیان ، این بود که هدف از این کار ، «تغییرُ مَصْرَعِ الحسین (تغییر دادن قتلگاه حسین علیه السلام )» بوده تا مردم از محلّ آن ، آگاه نباشند و قبر ایشان را نیابند . (3) هشام بن محمّد کلبی هم خبری از آب انداختن بر قبر حسین علیه السلام ، نقل کرده است. (4) در این خبر ، از فردی از بنی اسد (طایفه ای که بیشتر آنان ، شیعه بودند) ، یاد شده است که دوباره آمد و محلّ قبر را معلوم ساخت. از آن جا که هشام کلبی ، متوفّای 205 یا 206 هجری است، این تخریب ، نباید مربوط به زمان متوکّل عبّاسی (خلافت از 232 - 247 ق) باشد و یقینا قبل از آن ، روی داده است ؛ زیرا چنان که خواهد آمد، تخریب ها و برخوردهای انجام شده در زمان متوکّل (واقعه هائله) ، مربوط به سال های 236 تا 247 هجری است. در منابعی که این خبر آمده ، (5) از همان شخص اسدی نقل شده که هدف ، مخفی



1- .ر . ک : ج 11 ص 297 ح 3231 .
2- .الأمالی، طوسی: ص 321 ح 649.
3- .الأمالی، طوسی: ص 325 ش 651.
4- .الأمالی، شجری: ص 162.
5- .الدرّ النظیم: ص 572؛ تاریخ دمشق: ج 14 ص 245، تهذیب الکمال: ج 6 ص 444.



کردن قبر امام علیه السلام از چشم دوستدارانش بوده است: أرادُوا لِیُخفُوا قَبرَه عَن وَلیِّهِفَطیبُ تُرابِ القَبرِ دَلَّ عَلَی القَبرِ . تصمیم داشتند که قبرش را از دوستش پنهان کنند؛امّا عطر خاک قبر ، خود ، نشانِ آن بود . ابن کثیر ، با نقل این خبر ، (1) این استنباط غلط را دارد که تا آن زمان ، محلّ قبر امام علیه السلام مشخّص نبوده است ، در حالی که درست به عکس، این خبر ، نشان از آن دارد که توطئه ای از سوی دستگاه خلافت برای از میان بردن آثار قبر امام علیه السلام ، در کار بوده است. در منبعی دیگر ، پس از نقل این خبر ، آمده است که آب بستن به قبر حسین علیه السلام ، یک بار در عصر اُمَویان ، و بار دیگر در عصر عبّاسیان بوده است. (2) باید گفت : هر چه رُخ داده و در زمان هر خلیفه ای که بوده ، می توان یقین کرد که بار دیگر ، بنایی بر روی مزار امام حسین علیه السلام ساخته شده است که از چگونگی آن و یا بانی آن ، اطّلاعی نداریم ؛ امّا در هر صورت ، باید کار شیعیان نواحی عراق باشد. این ، همان بنایی است که مردمان ، تا روزگار متوکّل ، به زیارت آن می رفتند.

مزار امام علیه السلام در قرن سوم هجری

مهم ترین جسارت نسبت به مزار امام حسین علیه السلام در تاریخ ، مربوط به متوکّل عبّاسی است . 3 وی از سال 232 تا 247 ق ، تحت تأثیر اهل حدیث متعصّب بغداد ، بر امور ،



1- .البدایه والنهایه: ج 8 ص 203.
2- .الحدائق الوردیّه: ج 1 ص 129.



سیطره داشت. منابع تاریخی ، وی را دشمن اهل بیت علیهم السلام دانسته اند و گفته اند که دشمنی سختی با علی بن ابی طالب علیه السلام و خانواده اش داشت . (1) ابو الفرج اصفهانی هم در وصف او نوشته است : متوکّل ، خاندان ابو طالب را سخت ، تحت فشار قرار می داد و نسبت به آنها خشم و کینه داشت . (2) بر این اساس بود که متوکّل ، تصمیم گرفت مرقد امام حسین علیه السلام را که مهم ترین نماد تشیّع بود ، ویران کند. در همین منبع ، در علّت این اقدام ، آمده است که متوکّل ، زن آوازه خوانی را طلبید . وقتی به او گفتند که وی به زیارت امام حسین علیه السلام رفته است ، خشمگین شده ، دست به این اقدام زد. اگر این خبر صحّت داشته باشد، صرفا باید یک بهانه باشد .

.

1- .الکامل فی التاریخ: ج 4 ص 318.
2- .مقاتل الطالبیّین: ص 478.


طبری ، این واقعه را ذیل رویدادهای سال 236 هجری گزارش کرده و نوشته است: متوکّل ، دستور داد که قبر حسین بن علی علیه السلام و خانه ها و اماکن اطراف آن را ویران کنند . (1) متوکّل ، ضمن انهدام مرقد، با گذاشتن نگهبانان در راه های ورودی به آن جا ، دستور داد که هر زائری را در مسیر یافتند ، دستگیر کرده ، او را یا بکُشند و یا به شدّت ، تنبیه کنند. (2) از برخی روایات ، چنین به دست می آید که شیعیان ، نگران فشارهای حکومت برای زائران بوده اند ؛ امّا امامان علیهم السلام بر رفتن به زیارت ، تأکید داشته اند . (3) خبری که شیخ طوسی روایت کرده ، آن است که متوکّل در سال 237 هجری ، لشکری را برای انهدام قبر فرستاد ؛ امّا اهالی شهرهای عراق ، شورش کردند و مانع شدند . این کار ، متوقّف شد تا آن که آن را در سال 247 هجری به انجام رساند و مردم را تهدید کردند که هیچ تعهّدی در قبال جان زائران ، وجود ندارد. (4) گرچه به نظر می رسد که روایت شیخ طوسی ، جزئیاتی در این باره دارد، امّا بر اساس منابعی چون طبری (5) و مسعودی (6) ، باید بپذیریم که یورش ، در همان سال 236 هجری ، آغاز شده و به تدریج بر محدودیت ها ، افزوده شده است. ابن عساکر ، نوشته است که متوکّل ، در سال 236 ق ، دستور انهدام قبر امام



1- .مقاتل الطالبیّین: ص 478.
2- .تاریخ الطبری: ج 9 ص 185،المنتظم: ج 11 ص 237، الکامل فی التاریخ: ج 4 ص 318.
3- .ر . ک : ج 10 ص 441 (بخش سیزدهم / فصل یکم : فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام و زائرش) .
4- .الأمالی ، طوسی : ص 328 ش 656 .
5- .تاریخ الطبری : ج 9 ص 185 .
6- .مروج الذهب : ج 4 ص 135 .


حسین علیه السلام را صادر کرد . پس ، خانه های اطراف قبر را تخریب و همه را مزرعه کردند و مردم را از زیارت آن قبر ، منع کرده ، آن جا را به صحرا ، تبدیل نمودند . مسلمانان ، از این کار ، ناراحت شدند و مردمان بغداد ، بر روی بام منازل و مساجد ، متوکّل را دشنام دادند و شعرا ، او را هجو کردند. (1) متوکّل ، به سال 247 ق ، کشته شد . عبد اللّه بن دانیه می گوید که در همین سال ، مخفیانه به زیارت امام علی علیه السلام رفته و وقتی به کربلا رسیده ، آن جا را صحرا و پُر از آب ، دیده است. (2) به نظر می رسد مرقد امام حسین علیه السلام که مورد علاقه اعراب مناطق عراق بوده ، مجدّدا و به زودی ساخته شده است . نوشته اند که منتصر عبّاسی که طی سال های 247 و 248 هجری خلافت کرد، دوباره ، مزار امام حسین علیه السلام را بر پا داشت. (3) مسعودی هم از حُسن برخورد منتصر با زائران امام حسین علیه السلام سخن گفته است. (4) در خبری ، از فرو ریختن سقف مرقد امام حسین علیه السلام در سال 273 ق ، یاد شده است (5) که نشان از بازسازی بنای روی مرقد دارد.

مزار امام علیه السلام در قرن چهارم هجری

آل بویِه که برای نخستین بار در سال 334 ق ، وارد بغداد شدند، فضای عراق را که برای شیعه آماده بود، کاملاً متحوّل کردند. شیعیان ، تا حدود یک قرن بعد از آن



1- .ر. ک: تاریخ دمشق: ج 72 ص 167.
2- .الأمالی، طوسی: ص 329 ش 657.
3- .المناقب، ابن شهر آشوب: ج 2 ص 211.
4- .مروج الذهب: ج 4 ص 135.
5- .تهذیب الأحکام: ج 6 ص 111.



که آل بویه در عراق بودند (447 ق) ، پشتیبانی مستحکم در عراق و ایران داشتند . یکی از مظاهر حمایت آل بویِه از شیعیان ، رسیدگی به عتبات مقدّس عراق و عمارت حرم ائمّه علیهم السلام در شهرهای مختلف آن و نیز رسیدگی به سادات مقیم این شهرها بود. در دوره سلطنت آل بویه، امیران محلّیِ دیگری هم در عراق بودند که شیعه و علاقه مند به بازسازی حرم امام حسین علیه السلام بودند. در سال 368 ق ، به فرمان عمران بن شاهین (مؤسّس سلسله شاهینیه در منطقه بَطیحه) ، رواق هایی در حرم های امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام ، ساخته شد. (1) وی امیری محلّی بود که کسی از خاندان بویه ، قادر به آرام ساختن وی نبود و در سال 369 ق ، در گذشت. (2) عضد الدوله ، بزرگ ترین سلطان بویه ای ، در سال 371 ق ، به زیارت نجف و کربلا رفت و کمک های بسیاری به فقرای این دو شهر کرد . (3) نیز زمانی که ضَبه بن محمّد اسدی ، به کربلا یورش برد و حرم راغارت کرد، توسّط نیروهای عضد الدوله ، تعقیب ، دستگیر و مجازات شد. (4) ساکنان شهرهای کربلا و نجف، در تمام ادوار ، همگی از شیعیان بوده اند و این دو شهر ، از اساس، به عنوان دو شهر شیعه بنیان گذاری شده بود . طبیعی است که مردم عرب و قبایل اطراف، نهایت توجّه را نسبت به مرقدهای آن بزرگواران داشتند. این ، بزرگ ترین حمایت از برقراری و پایداری بناهای ساخته شده بود.


1- .فرحه الغری: ص 148، إرشاد القلوب: ص 438.
2- .البدایه والنهایه: ج 11 ص 295.
3- .فرحه الغری: ص 132.
4- .الکامل فی التاریخ: ج 5 ص 440.


دو اقدام مهم برای حفظ آبادیِ عتبات ، یکی فراهم کردن آب این شهرها و دیگری ، کشیدن دیوار در اطراف آنها بود که معمولاً بانیان خیر ، از میان حاکمان و دولت مردان ، دست به این اقدامات می زدند .

مزار امام علیه السلام در قرن پنجم هجری

در آغاز قرن پنجم هجری ، برخی از بادیه نشینان که زندگی سختی داشتند ، به کربلا یورش آوردند. این امر ، سبب شد تا در سال 400 ق ، با حمایت حسن بن فضل بن سهلان رامهرمزی ، وزیر بهاء الدوله بویه ، دیواری دور شهر کربلا کشیده شود. (1) اخباری حکایت از آن دارد که کشیدن این دیوار تا سال 403 ق ، ادامه یافته است. (2) در چهاردهم ربیع اوّل سال 407 ق ، به دلیل بی احتیاطی ، حرم مطهّر امام حسین علیه السلام آتش گرفت (3) که علی القاعده ، باید به سرعت ، بازسازی شده باشد. در این زمان ، خاندان بویه ، گرچه ضعیف شده بودند ، امّا هنوز در بغداد ، حکمرانی می کردند. جلال الدوله ابو طاهر ، فرزند بهاء الدوله ، در سال 431 ق ، با تواضع تمام ، به زیارت عتبات مقدّس عراق رفت. وی از یک فرسنگ پیش از رسیدن به حرم امام حسین علیه السلام ، پیاده شد و پا برهنه به زیارت رفت. (4) سال 479 ق ، سلطان ابو الفتح ملک شاه سلجوقی ، مرقد مطهّر امام علیه السلام را زیارت کرد و دستور تعمیر دیوارهای آن را صادر نمود . (5)


1- .المنتظم: ج 15 ص 70.
2- .المنتظم: ج 15 ص 159 160.
3- .المنتظم: ج 15 ص 120،الکامل فی التاریخ: ج 5 ص 635.
4- .. المنتظم: ج 15 ص 274.
5- .المنتظم: ج 16 ص259.



مزار امام علیه السلام در قرن ششم هجری

از نیمه دوم قرن پنجم تا نیمه نخست قرن هفتم، کثرت شیعیان در عراق ، از یک سو ، و حضور برخی از وزیران و امیران شیعی در مناطقی از عراق ، مانند آل مَزیَد در حِلّه ، از سوی دیگر سبب توجّه خاص به عتبات بود. در این میان، گاه مشکلاتی هم پدید می آمد. برای نمونه ، گفته شده است که مسترشد عبّاسی، در سال 529 ق ، اموال خزانه حرم امام حسین علیه السلام را تصرّف کرد و گفت : «قبر ، گنجینه لازم ندارد» ! وی ، این اموال را صرف سپاهیانش کرد که عاقبت به خیر هم نشد . (1)

مزار امام علیه السلام در قرن هفتم هجری

سقوط عبّاسیان، مانع عمده ای را از سرِ راه شیعیان برداشت. در دوره ایلخانان مغول (656 - 736 ق) ، بخصوص در روزگار غازان خان و سلطان محمّد خدابنده ، معروف به اُلجایْتو، به دلیل تمایلات شیعی آنان، توجّه خاصّی به تمام مزارهای اهل بیت علیهم السلام در عراق شد. حرم امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام دائما زیارت می شد و به اصلاح و تعمیر و گسترش آنها ، همّت گمارده می شد ، (2) چنان که برای آبادانی آن منطقه نیز اقداماتی صورت گرفت که از آن جمله ، کَنْدن نهری به نام «نهر غازانی» در اطراف حِلّه برای شیعیان بود . (3) غازان ، در سال 694 ق ، (4) مسلمان شد و در سال 696 (5) و 698 ق ، (6) به زیارت مرقد امام حسین علیه السلام رفت . در این سفرها ، به طور معمول ، اموالی هم میان علویان


1- .المناقب، ابن شهرآشوب: ج 2 ص 348.
2- .الحوادث الجامعه والتجارب النافعه فی المئه السابعه :ص 233.
3- .تاریخ العراق بین احتلالین : ج 1 ص 382، الحوادث الجامعه والتجارب النافعه فی المئه السابعه: ص235.
4- .تاریخ العراق بین احتلالین : ج 1 ص 367.
5- .تاریخ العراق بین احتلالین : ج 1 ص 376، الحوادث الجامعه والتجارب النافعه فی المئه السابعه: ص 233.
6- .تاریخ العراق بین احتلالین : ج 1 ص 382، الحوادث الجامعه والتجارب النافعه فی المئه السابعه: ص 235.


مقیم عتبات ، تقسیم می شد.

مزار امام علیه السلام در قرن هشتم هجری

آل جلایر که از سال 736 تا 814 ق ، بر عراق ، مستولی بودند نیز اقداماتی در زمینه عمارت مزار امام حسین علیه السلام داشتند. تاریخ کتیبه ای در حرم امام حسین علیه السلام ، سال 767 هجری ، را سال بنای آن بخش ، نشان می دهد . (1) بانی آبادیِ این قسمت از حرم، مرجان امین الدین بن عبد اللّه ، حاکم عراق از سوی جلایریان بود. سلطان احمد جلایری نیز در سال 786 ق ، دو مناره برای حرم امام حسین علیه السلام بنا کرد. (2) تیمور گورکانی نیز که در سال 795 ق ، بغداد را تصرّف کرد ، به زیارت امام حسین علیه السلام رفت و هدایایی به علویان شهر داد. (3)

مزار امام علیه السلام در قرن نهم هجری

ترکمانان قَرا قویونلو و آق قویونلو ، به امور عتبات مقدّس در عراق ، توجّه داشتند . میر اسپهبد میرزا ، از امیران قرا قویونلو که گفته اند به خاطر پیروزی ابن فهد حِلّی در مناظره با علمای اهل سنّت ، شیعه شده بود ، توجّه خاصّی نسبت به کربلا ، مبذول می داشت. (4) وقف نامه ای هم برای درِ ضریح امام حسین علیه السلام از روزگارِدولت ترکمانان یافت شده که بر اساس آن ، مقدار قابل توجّهی از اراضی کربلا ، به وسیله آنان وقف حرم امام حسین علیه السلام شده است . شگفت ، آن که به نقل از برخی منابع ، ملّا علی بن محمّد بن فلاح ، از امیران خاندان مُشَعشَعی خوزستان ، در سال 858 ق ، وارد کربلا شد و بسیاری از اموال



1- .نزهه أهل الحرمین فی عماره المشهدین: ص 34.
2- .شهر حسین: ص288 و 289.
3- .شهر حسین: ص 290.
4- .شهر حسین: ص 292.


حرم را با خود بُرد. (1) این کار ،به رغم ادّعای تشیّع آنان ، صورت گرفت . این وضعیت ، بلافاصله توسّط امیر پیر بوداق قراقویونلو ، جبران گردید. (2)

مزار امام علیه السلام در قرن دهم هجری

صفویان ، در سال 907 ق ، بر تخت سلطنت ایران نشستند و بیشترین آبادی عتبات مقدّس عراق ، پس از روزگار آل بویه، در دورانی صورت گرفت که صفویان ، قدرت را در اختیار داشتند (907 1148 ق). صفویان ، هر از چندی که بر عراقْ تسلّط می یافتند، تمام تلاش خود را برای تعمیر ، بازسازی و گسترش عتبات به کار می گرفتند. نام صفویان و بعدها قاجاریان ، در جای جای عمارات عتبات ، نشان از حضور جدّی آنان در عمارت حرم ائمّه علیهم السلام در عراق دارد. در دوره شاه اسماعیل (907 - 930 ق) ، شاه تهماسب (930 - 984 ق) ، شاه عبّاس اوّل (996 - 1038 ق) و شاه صفی (1038 - 1052 ق) ، در دوره های کوتاهی که حکومت عثمانی ضعیف می شد، عراق در اختیار دولت صفوی بود و هر بار، بر طبق اسناد و منابع موجود، مهم ترین دغدغه آنان ، رسیدگی به امور حرم امامان علیهم السلام و فراهم کردن تسهیلات برای زائران بود. شاه اسماعیل که نخستین بار در سال 914 ق ، به عراق ، عزیمت کرد و بر آن تسلّط یافت، دستور داد تا شش صندوق زیبا با پوشش پارچه ای بسیار زیبا ، برای شش امام مدفون در عراق ، بسازند و جای گزین صندوق هایی گردد که پیش از آن ، بر روی مزار امامان بود . (3)


1- .شهر حسین: ص 293، تاریخ العراق بین احتلالین : ج 3 ص 144.
2- .شهر حسین: ص 295، تاریخ العراق بین احتلالین : ج 3 ص 145 و 146.
3- .تاریخ جهان گشای خاقان: ص 292.


امّا در بیشتر این دوره، عراق ، در اختیار عثمانی ها بود. در این دوره، برخی از سلاطین عثمانی ، خود به تعمیر حرم امامان مدفون در عراق ، از جمله حرم امام حسین علیه السلام می پرداختند. شاه سلیمان عثمانی (سلطنت از 926 - 974 ق) که عراق را از چنگ صفویان در آورد ، در سال 941 ق ، خود به زیارت امام حسین علیه السلام رفت. (1) عثمانی ها ، به صورت طبیعی ، اجازه مداخله به دولت صفوی و ایرانیان برای بازسازی و تعمیر دو حرم کربلا و حتّی اهدای نذورات و هدایا را نمی دادند و گاهی هم که نذورات و هدایا را می پذیرفتند ، در انبارها نهاده می شد. در عوض ، برای نشان دادن علاقه خود به اهل بیت علیهم السلام ، در این جهت ، تلاش هایی کردند . بر پایه اشاراتی که علّامه مجلسی در شرح صحن قدیم امام حسین علیه السلام دارد، (2) چنین به دست می آید که در دوره صفوی و به طور خاص در روزگار شاه تهماسب، حرم امام حسین علیه السلام در سمت مخالف قبله ، توسعه یافت . تهماسب ، در سال 936 ق ، بغداد را تصرّف کرد و در تلاش برای آبادی عتبات ، برخی نهرها را به سوی آنها کشانْد . (3)

مزار امام علیه السلام در قرن یازدهم هجری

شاه عبّاس صفوی ، در سال 1032 ق ، به زیارت عتبات عراق رفت (4) و در سال 1033 ق ، تلاش بسیاری برای تزیینات داخلی حرم امام حسین علیه السلام انجام داد . (5) در سال 1040 ق ، نیز شاه صفی به زیارت عتبات رفت . (6) به دستور او بود که مسجد


1- .شهر حسین: ص 301.
2- .بحار الأنوار: ج 89 ص 89.
3- .ر. ک: شهر حسین: ص 306، الحدائق الناضره: ج 11 ص 464.
4- .تاریخ عالم آرای عبّاسی: ج 2 ص 1005 و 1007، روضه الصفا :ج 8 (ملحقات) ص 433.
5- .تاریخ عالم آرای عبّاسی: ج 2 ص 1011 1012، روضه الصفا : ج 8 (ملحقات) ص 433.
6- .روضات الجنّات: ج 2 ص 66.


واقع در پشتِ سر امام علیه السلام را توسعه دادند ورواقی در شمال حرم ، بنا کردند که به نام «رواق شاه» ، شهرت یافت. دیوار شمالی صحن نیز برچیده و زمین های آن سمت ، خریداری گردید و صحن ، توسعه یافت. این اقدامات ، در سال 1048 ق ، صورت گرفت. (1)

مزار امام علیه السلام در قرن دوازدهم هجری

بعد از آن که دوباره عراق تحت سلطه عثمانی ها در آمد، گاه گاه اخباری در باره توجّه برخی از امرای عثمانی در عراق نسبت به حرم امام حسین علیه السلام نقل شده که از آن جمله، خبر مربوط به حسن پاشا (حاکم بغداد از 1116 تا 1136 ق) است که طی سال های 1127 تا 1129 ق ، تعمیراتی صورت داد. (2) تجدید و بازسازی نهر حسینیه ، از جمله اقدامات حسن پاشابود. وی همچنین در سال 1129 ق ، ایوان بارگاه را تعمیر کرد و کاروان سرای بزرگی هم در شهر کربلا ساخت تا مورد استفاده زائران قرار گیرد . در سال 1133 ق ، در روزگار سلطنت شاه سلطان حسین (1106 - 1135 ق)، صندوقی برای قبر امام حسین علیه السلام ساخته شد که در حمله وهّابی ها به کربلا در سال 1216 ق ، صدماتی دید و سال 1219 و 1225 ق ، تعمیراتی در آن صورت گرفت . (3) در روزگار نادرشاه (1148 1160 ق) هم توجّه ویژه به عتبات مقدّس عراق ، وجود داشت و گفته شده است که همسر او ، گوهرشاه خانم ، دختر شاه سلطان حسین ، مبالغ هنگفتی (بیست هزار نادری) برای تعمیر و تزیین حرم امام حسین علیه السلام ارسال کرد. (4)


1- .شهر حسین: ص 318و 319.
2- .تاریخ العراق بین احتلالین : ج 5 ص 189 و 193.
3- .شهر حسین: ص 399.
4- .موسوعه العتبات المقدّسه: ج 8 ص 201، بغیه النبلاء: ص 76.


مزار امام علیه السلام در قرن سیزدهم هجری

در دوره قاجار ، نسبت به تعمیر و گسترش حرم امام حسین علیه السلام ، همان احساس دوره صفوی ، بلکه با شدّت بیشتر وجود داشت. روابط آنان با عثمانی ها ، در این دوره بهتر بود و آنان می توانستند اقدامات بهتر و گسترده تری در مقایسه با زمان صفویان، انجام دهند. آقا محمّدخان قاجار، نخستین سلطان این سلسله، در سال 1205 ق ، دستور تجدید بنای گنبد و تذهیب و تزیین آن را صادر کرد. (1) اقدامات وی ، بویژه در خصوص گنبد ، بسیار استوار بوده است. در سفرنامه ناصر الدین شاه نیز از طلاکاری گنبد توسّط آقا محمّد خان در سال 1287 ق ، یاد شده است. (2) در سال 1213 ق ، با تلاش آقا سیّد علی طباطبایی، از مراجع تقلید وقت ، راهی میان مزار شهیدان و مرقد امام حسین علیه السلام گشوده شد و همه شهیدان ، در یک مقبره قرار گرفتند . (3) در سال 1216 ق ، وهّابیان به عراق ، یورش آوردند و نه تنها کربلا را غارت کردند ، بلکه آسیب هایی جدّی به حرم ، وارد آوردند. آنان ، ضریح و صندوق را از جا کَندند و زیورآلاتی را که در آن جا بود ، غارت کردند. خبر این غارت ، در بسیاری از منابع تاریخی آن دوران ، ضبط شده است. در این حمله ، تعداد بسیاری از زائران امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند. (4) در سال 1216ق، به دستور فتحعلی شاه، ضریح تازه ای برای حرم امام حسین علیه السلام

.

1- .تاریخ محمّدی: ص 203 206.
2- .شهریار جاده ها: ص 121.
3- .شهر حسین: ص 347 348.
4- .أعیان الشیعه: ج 1 ص 629 ، تاریخ العراق بین احتلالین : ج 6 ص 144، موسوعه العتبات المقدّسه: ج 8 ص 271 و 272 ، وهّابیان : ص 108 .


ساخته شد که در سال 1218 ق ، نصب گردید. (1) محمّدعلی میرزا ، حاکم کرمانشاه ، در سال 1220 ق ، اقدامات بسیاری برای اصلاح و تعمیر حرم امام حسین علیه السلام انجام داد. (2) به علاوه ، کاروان سراهایی نیز برای زائران در میان راه ، ساخته شد . گفتنی است که در طول حکومت صفویان و قاجار، موقوفات بسیاری در ایران برای تأمین هزینه های عتبات عراق، زائران و بهبود کاروان سراها و راه ها فراهم آمده بود . در دوره فتحعلی شاه و بعد از آن تا روزگار ناصر الدین شاه، نه تنها سلطان قاجار ، بلکه برخی از درباریان ، از جمله زنان درباری ، مبالغ هنگفتی هزینه حرم امام حسین علیه السلام کردند. همسر فتحعلی شاه ، در سال 1232 ق ، ایوان مقابل قبر را طلاکاری کرد. (3) همچنین آمده که در سال 1237 ق ، همسر فتحعلی شاه (احتمالاً همان همسر پیش گفته) مناره های حرم را طلاکاری کرد. (4) در سال 1258 و 1260 ق ، نجیب پاشا ، حاکم بغداد ، به بهانه مبارزه با اشرار، به کربلا یورش برد و شمار فراوانی از مردم را به قتل رساند. (5) به طور معمول ، برای تعمیرات در عتبات ، از طرف شاه یا از میان درباریانی که هزینه ها را می پرداختند، کسی انتخاب می شد که بر کار تعمیرات ، نظارت داشت. در این میان ، برخی از علما ، مسئولیت این کار را می پذیرفتند. طی سال های 1270 تا 1286 ق ، شیخ عبد الحسین تهرانی ، از علمای برجسته وقت، تعمیرات مفصّلی را در حرم امام حسین علیه السلام انجام داد. کمک های مالی ، از سوی ناصر الدین شاه ، ارسال می گردید . (6) گفته اند که بخشی از هزینه های حرم ائمّه علیهم السلام ، که توسّط شیخ عبد


1- .ناسخ التواریخ (بخش قاجاریه) : ج 1 ص 116 .
2- .تاریخ کربلا وحائر الحسین علیه السلام : ص 256 و 257.
3- .شهر حسین: ص 400 و 401.
4- .شهر حسین: ص 456.
5- .ناسخ التواریخ (بخش قاجاریه): ج 2 ص 835، روضات الجنّات: ج 4 ص 199.
6- .ناسخ التواریخ (بخش قاجاریه) : ج 3 ص1342. نیز، ر. ک: أحسن الودیعه: ج 1 ص 62.


الحسین هزینه شد، از ثلثِ مال مرحوم میرزا تقی خان امیر کبیر بوده است . (1) یکی از بهترین توصیف ها از بنای حرم امام حسین علیه السلام در اواخر قرن سیزدهم هجری، از ادیب الملک است که در سال 1273 ق ، به عتبات مقدّس عراق ، سفر کرده و وصف جامعی از تاریخ حرم و سابقه تعمیرات انجام شده ، به دست داده است. (2) گزارش دیگر ، مربوط به سال 1280ق ، از سیف الدوله ، در دست است. (3) گزارش دیگر نیز از وضعیت حرم در سال 1284 ق ، به وسیله عضد الملک ، انجام شده است. (4) ناصر الدین شاه هم در سفرنامه عتباتش که در سال 1287 ق ، صورت گرفته توضیحاتی در باره حرم امام حسین علیه السلام آورده است.



مزار امام علیه السلام در قرن چهاردهم هجری

از حوالی سال 1300 ق ، به بعد، تعمیرات فراوانی در حرم امام حسین علیه السلام توسّط قاجارها (اعم از شاهان ، شاه زادگان یا همراهان آنها) ، صورت گرفته است . جزئیات این تعمیرات ، در منابع سفرنامه ای و تواریخی که برای این شهرها نوشته شده، آمده است. در این دوره، شماری از تاجران برجسته ایرانی و عراقی نیز در این قبیل اقدامات ، سهیم بوده اند . تجّار و سرشناسان مسلمان هند ، بویژه از فرقه های اسماعیلیه ، نیز در این قبیل امور ، مشارکت فعّال داشته اند ، که از جمله آنها ، سیّد طاهر سیف الدین هندی است که در سال 1355 ق ، با دیدن وضعیت اسفبار حرم امام حسین علیه السلام ، اقدامات فراوانی انجام داد . (6)


1- .الکرام البرره: ج 2 ص 713 714.
2- .سفرنامه ادیب الملک: ص 159 164.
3- .سفرنامه سیف الدوله: ص 230 232.
4- .سفرنامه عضد الملک: ص161.
5- .ر. ک: شهریار جاده ها.
6- .تاریخ العراق بین احتلالین : ج 4 ص 116.


در تمام نقاط حرم ، به سان دیگر مراکز زیارتی عراق ، نام سلاطین صفوی و قاجار، بر روی کتیبه ها دیده می شد که همگی آنها در دوره حکومت صدام حسین ، نابود گردید تا آثار ایرانی و فارسی در عتبات ، به طور کامل ، محو شوند. امروزه ، این نام ها تنها در کتاب ها، خاطرات، سفرنامه ها ، برخی تصاویر و به احتمال ، اسنادی که در آرشیوهای دوره سلطنت عثمانی بر جای مانده، قابل رؤیت اند .

مزار امام علیه السلام در قرن پانزدهم هجری

در زمان سلطه حزب بعث بر عراق ، بروز مشکلات سیاسی میان ایران و عراق ، سبب شد تا ایرانیان از مشارکت در بازسازی امور عتبات ، باز بمانند . آخرین هجوم و تخریب و ایجاد تغییرات در حرم امام حسین علیه السلام و ابو الفضل العبّاس علیه السلام ، در حکومت بعثی ها ، در شعبان 1412 (مارس 1991 میلادی) ، در انتفاضه و قیام مردم علیه حکومت بعثی اتّفاق افتاد و چندین روز متوالی در شهرهای شیعه در جنوب عراق ، بویژه شهرهای مقدّس کربلا و نجف، میان نیروهای بعثی و مردم ، درگیری وجود داشت . در کربلا، بسیاری از مردم در خانه های میان حرم امام حسین علیه السلام و حرم عبّاس علیه السلام ، پنهان شده بودند. زمانی که بعثی ها غلبه کردند، تمام این محلّه و بازار میان آن (موسوم به بازار بینُ الحَرَمین) را تخریب و فضای میان دو حرم را کاملاً مسطّح نمودند ؛ جایی که اکنون ، آن را «بین الحرمین» می نامند . همچنین نیروهای بعثی پس از سرکوبی قیام مردم در کربلا ، پناهندگان به هر دو حرم شریف را به گلوله بستند و عدّه فراوانی را در کنار ضریح مطهّر امام حسین علیه السلام ، به شهادت رساندند . در حمله بعثی ها ، خسارات فراوانی به هر دو بارگاه ، وارد شد و از جمله ، گنبدهای هر دو مزار ، بر اثر اصابت گلوله توپ ، آسیب دیدند. البته دولت وقت عراق ، اندکی بعد ، به پاکسازی هر دو حرم و جبران آسیب های وارد



شده به آنها پرداخت . با سقوط حکومت صدام در فروردین 1382 (صفر 1424 / آوریل 2003 م) ، بار دیگر ، روابط میان دو کشور ایران و عراق ، برقرار شده و شیعیان ایرانی ، فرصتی برای مشارکت فعّال در بازسازی این عتبات مقدّس ، به دست آورده اند. آنچه تا کنون توسّط «دیوان وقف شیعی» عراق و با کمک جوامع و مراجع شیعه و بویژه ایرانیان انجام شده ، بیشتر ، تعمیرات بوده است . همچنین از سال 1385 شمسی ، ساخت ضریح جدیدی برای مرقد امام حسین علیه السلام توسّط هنرمندان ایرانی ، آغاز شده است .


الفصل الأوّل : فَضلُ مَزارِهِ1 / 1رَوضَهٌ مِن رِیاضِ الجَنَّهِکتاب من لا یحضره الفقیه عن إسحاق بن عمّار عن أبی عبد اللّه [الصادق] علیه السلام :مَوضِعُ قَبرِ الحُسَینِ علیه السلام مُنذُ یَومَ دُفِنَ فیهِ رَوضَهٌ مِن رِیاضِ الجَنَّهِ . (1)

تهذیب الأحکام عن عبد اللّه بن سنان عن أبی عبد اللّه [الصادق] علیه السلام :قَبرُ الحُسَینِ علیه السلام عِشرونَ ذِراعا مُکَسَّرا (2) رَوضَهٌ مِن رِیاضِ الجَنَّهِ . (3)

کامل الزیارات عن ابن سنان عن أبی عبد اللّه [الصادق] علیه السلام :قَبرُ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام عِشرونَ ذِراعا فی عِشرینَ ذِراعا مُکَسَّرا رَوضَهٌ مِن رِیاضِ الجَنَّهِ ، وفیهِ مِعراجُ المَلائِکَهِ إلَی السَّماءِ ، ولَیسَ مِن مَلَکٍ مُقَرَّبٍ ولا نَبِیٍّ مُرسَلٍ إلّا وهُوَ یَسأَلُ اللّهَ أن یَزورَهُ ، فَفَوجٌ یَهبِطُ ، وفَوجٌ یَصعَدُ . (4)

.

1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 579 ح 3165 و ص 600 ح 3207 ، ثواب الأعمال : ص 120 ح 43 ، کامل الزیارات : ص 456 ح 691 ، جامع الأخبار : ص 82 ح 124 ، بحار الأنوار : ج 101 ص 111 ح 23 .
2- .مکسّرا : أی مضروبا ؛ أی عشرون فی عشرین (ملاذ الأخیار : ج 9 ص 183) .
3- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 72 ح 135 ، المزار للمفید : ص 141 ح 4 ، کامل الزیارات : ص 458 ح 695 ، المزار الکبیر : ص 360 ح 13 ، مصباح المتهجّد : ص 732 وفیه بزیاده «فی عشرین ذراعا» بعد «ذراعا» ، بحار الأنوار : ج 101 ص 111 ح 29 .
4- .کامل الزیارات : ص 222 ح 325 و ص 225 ح 332 ، روضه الواعظین : ص 450 نحوه وفیه «یعرج بأعمال زوّاره» بدل «الملائکه» ، بحار الأنوار : ج 101 ص 106 ح 1 .